12 januari tot en met 5 april
Paviljoen Welgelegen Dreef 3 Haarlem
Inleidende tekst expositie TIJD = NU
In 2018 stelde ik als artistiek coördinator bij de Vishal de expositie ZEITRAUM samen. Het oorspronkelijke plan voor deze tentoonstelling was door Vishal-lid Stance Oonk ingediend met als idee een soort performance manifestatie in samenwerking met de aangrenzende Grote Bavokerk. De voorstellen om in de kerk uit te voeren waren van dien aard, te complex, te ingrijpend, dat ik al snel dacht….dat gaat niet lukken. Dat bleek ook zo, de meeste deelnemers haakte daarop af. Ik heb toen aan Stance voorgesteld een nieuwe invulling op het voorstel te geven en er andere kunstenaars bij te zoeken. Ik had toen zelf net het boek ‘Het Mysterie van de Tijd’ van de Italiaan Carlo Rovelli gelezen een was zeer geïntrigeerd door zijn ideeën: tijd als eenheid bestaat niet. Wij allen leven in onze eigen tijd. Ik moet wel zeggen: ik heb het boek 2 maal gelezen en ik moet ook eerlijk bekennen dat ik er ook 2 keer niks van begrepen heb en het dus ook niet kan na vertellen. Maar de conclusie van de gedachte is (en nu citeer ik de schrijver Carlo Rovelli):
Daar, in die paar kubieke centimeter grijze materie (onze hersenen dus – MB) bevindt zich een grenzeloze ruimte, een onwaarschijnlijke hoeveelheid details, geuren, overwegingen, gevoelens, overdenkingen, kleuren, voorwerpen, namen, blikken, emoties…… Dat is het stromen van de tijd waarmee we vertrouwd zijn: daar is het genesteld, binnen in ons, in de zo cruciale aanwezigheid van de sporen van het verleden, in onze neuronen.
Bij het zoeken naar andere kunstenaars voor de expositie in de Vishal had ik de gedachte dat mijn werk daar eigenlijk goed in zou passen, maar ik wilde niet de Charles Landvreugd van de Vishal worden en heb niet aan deze neiging toegegeven.
Vorig jaar benaderde Simone Memel me met de vraag of ik er iets voor voelde een expositie samen te stellen voor dit Paviljoen Welgelegen. Toen we een keer afspraken om over het idee te brainstormen toonde ze me met haar enthousiasme de prachtig zalen van dit gebouw en wees me op een heel bijzondere klok in de grote vergaderruimte. Op weg naar huis, lopend over de het Vlooienveld, kreeg ik de ingeving de expositie ZeitRaum in de Vishal een vervolg te geven en daar nu wél zelf deel vanuit te maken. Ik stuurde haar de volgende dag een email met mijn idee voor een expositie over het begrip TIJD. Ze mailde me een foto terug van een werk uit de Provinciale collectie van Jaap Ploos van Amstel: Tafel met Klokken. Ja goed! Mooi om dit schilderij erbij te betrekken. Al denkend begon er bij mij langzaam aan een idee te ontslaan.
Ik ben zelf in het bezit van het werk van Pieter Kusters ‘Holding on to the perfect time’ het hangt al heel lang bij ons in de slaapkamer, een aquarel waar klokken de perfecte tijd aangeven om af te beelden: 10 voor 2 of 10 over 10. Ook ‘Bakker’s droom’ van Pieter Kusters is in mijn bezit, een werk waar het begrip ruimte een rol in speelt. Voor Zeitraum in de Vishal had ik ook Kees de Goede uitgenodigd en dat heb ik nu weer gedaan. Overkoepelende thema’s in het werk van Kees zijn energie, tijd en ruimte. Zijn vraag is: ‘Hoe ziet de wereld eruit en hoe het heelal? Waar bevind ik me en hoe verhoud ik me tot het andere?’
In de 2-dimensionale kunst is het begrip tijd eigenlijk niet goed weer te geven, daar heb je letterlijk tijd voor nodig. En die bestaat alleen in de video en digitale wereld. Ik moest denken aan het werk van Guido van der Werve wat ik kende van exposities in de Hallen aan de Grote Markt, onderdeel van het Frans Halsmuseum. Voor dit videowerk heeft hij 24 uur op de as van de wereld, op de Noordpool, doorgebracht. Een heel etmaal draaide hij niet met de aarde mee, maar draaide de planeet om hem. Ik vroeg Manique Hendricks, curator eigentijdse kunst bij het museum of ik het werk kon lenen, ja dat kon, en of zij misschien nog tips had.
Zij wees me op het werk van Wim Gijsen, een oud video werk uit 1970, helemaal uit de begintijd van deze toepassing, een werk, met alle storingen en strepen letterlijk aangetast door de tijd. Daarvoor moet ik terecht bij het instituut Lima in Amsterdam die de digitale collecties beheert. Medewerker van Lima, Theus Zwakhals, maakte me daar weer attent op het werk van Driessens & Verstappen, een timelapse van een periode over een jaar, gemaakt bij het Vogelmeer in de Kennemerduinen, zo vlakbij Haarlem, waar ik persoonlijk zoveel herinneringen heb. De expositie begon steeds meer vorm te krijgen.
Uitgangspunt was eigenlijk ook vanaf het begin dat er klokken bij zouden komen te staan, uurwerken die allemaal een ander tijd moeten aangeven, want als tijd niet bestaat dan geven al deze klokken hier het juiste tijdstip aan voor een plek ergens in een heelal. De Provincie bezit een mooie collectie waarvan er hier enkele exemplaren te zien zijn.
Nu komt een andere gedachte. En die is van de Noorse schrijver Karl Ove Knausgård in zijn beschouwing over de schilder Edvard Munch:
Een kunstwerk is als een punt in een systeem met drie coördinaten:
de bepaalde plaats, de bepaalde tijd, de bepaalde mens.
Alle werken en objecten in deze tentoonstelling zijn niet speciaal van recente datum. In tegendeel. Toch kunnen we wel iets vaststellen:
de bepaalde plaats: waar is het gemaakt? West Europa, of specifieker Nederland? Frankrijk?
de bepaalde tijd: 20ste / 21ste eeuw (maar sommige klokken niet, die zijn weer ouder) en
de bepaalde mens: dat is het handschrift van de kunstenaar. Zo kunnen we toch met een tijdsaanduiding werken.
Maar nu nog de hamvraag: waarom wilde ik zo graag zelf aan deze tentoonstelling meedoen? Ik besluit met een paar regels tekst van Larissa Neslo wat ze na een atelierbezoek over me schreef: Vanaf 1980 maakt Margreet Bouman zelfportretten, een soort ‘selfies in verf’. Elk portret op zich is weliswaar figuratief, maar tezamen ontstaat een overkoepelend, abstract thema van tijd en ruimte, met ons selfie als scheiding tussen binnen en buiten, tussen het allergrootste en het allerkleinste.
Margreet Bouman
Haarlem 11 januari 2024